Згодна з пастановай Кабiнета Мiнiстраў Рэспублiкi Беларусь ад 21 жнiўня 1996 г. N 554 "Аб канцэпцыi рэформы агульнаадукацыйнай школы ў Рэспублiцы Беларусь" i загадам Мiнiстэрства адукацыi ад 30 кастрычнiка 1996 г. N 461 "Аб зацвярджэннi праграмы рэформы агульнаадукацыйнай школы Рэспублiкi Беларусь" органы адукацыi, навучальныя ўстановы рэспублiкi праводзяць адпаведную работу па паляпшэннi падрыхтоўкi, падбору, расстаноўцы i выкарыстаннi настаўнiцкiх, прафесарска-выкладчыцкiх i кiруючых кадраў.

Органамi адукацыi на ўсiх узроўнях распачата работа па рэалiзацыi рэформы агульнаадукацыйнай школы ў Рэспублiцы Беларусь. Ад прынятых рашэнняў, ад выбраных спосабаў, шляхоў рэалiзацыi пастаўленых задач па рэфармаваннi сiстэмы адукацыi ў многiм залежыць не толькi лёс адукацыi, але i будучыня нацыi.

Асаблiвая ўвага ўдзяляецца падрыхтоўцы настаўнiцкiх кадраў, заклiканых забяспечыць высокi ўзровень адукацыi i выхавання падрастаючага пакалення, якая ажыццяўляецца ў 10 вышэйшых навучальных установах па 29 педагагiчных спецыяльнасцях i ў 18 педагагiчных каледжах i вучылiшчах па 9 спецыяльнасцях.

Агульны кантынгент студэнтаў па педагагiчных спецыяльнасцях ВНУ на пачатак 1997/98 навучальнага года склаў 40234 чал., на дзённай форме навучання - 22797 (56,6% ад агульнай колькасцi студэнтаў), 17437 чал. - на завочнай i вячэрняй формах навучання (43,4% ад агульнай колькасцi студэнтаў). У педагагiчных каледжах i вучылiшчах навучаецца 12856 чал. на дзённай i 1238 - на завочнай.

Набыткам сiстэмы адукацыi з'яўляецца яе кадравы патэнцыял. Сёння ў школах i iншых навучальна-выхаваўчых установах працуе 146731 педагагiчны работнiк (у тым лiку кiраўнiкоў школ, настаўнiкаў, выхавальнiкаў). 80,7% з iх маюць вышэйшую адукацыю, каля 2,7% - незакончаную вышэйшую, 15,8% - сярэднюю спецыяльную, 0,8% - агульную сярэднюю адукацыю.

Агульнаадукацыйныя школы i дашкольныя ўстановы рэспублiкi штогод папаўняюцца маладымi спецыялiстамi, выпускнiкамi вышэйшых i сярэднiх спецыяльных педагагiчных навучальных устаноў у колькасцi каля 5 тысяч чалавек, у той час калi штогадовыя выпускi складаюць каля 10 тысяч чалавек.

У асноўным заяўкi на педагагiчныя кадры абласных i Мiнскага гарадскога ўпраўленняў адукацыi задавальняюцца. Колькасць выпускнiкоў па асобных спецыяльнасцях (матэматыка, фiзiка, iнфарматыка, хiмiя, бiялогiя, геаграфiя, гiсторыя, педагогiка i псiхалогiя дашкольная, педагогiка i методыка пачатковага навучання, выяўленчае мастацтва i чарчэнне) значна перавышае патрэбнасцi ўстаноў адукацыi i выхавання.

Разам з тым нельга не заўважыць праблем, звязаных з кадравым забеспячэннем школы. Сёння ў школах усiх тыпаў працуюць 7889 педагагiчных работнiкаў пенсiённага ўзросту, 994 студэнты выпускных курсаў вышэйшых навучальных устаноў. З агульнай колькасцi педагагiчных работнiкаў школ толькi 17,4% (25475 чал.) складаюць мужчыны, а 82,6% (121256 чал.) - жанчыны. Колькасць настаўнiкаў, якiя маюць вышэйшую квалiфiкацыйную катэгорыю, у гарадскiх школах у 2 разы большая, чым у сельскай мясцовасцi.

Ёсць праблемы з забеспячэннем школ спецыялiстамi па замежнай мове, фiзiчнай культуры, музыцы i спевах, дэфектолагамi.

Працягваецца працэс выезду педагогаў з раёнаў, якiя пацярпелi ад аварыi на Чарнобыльскай АЭС, у чыстыя рэгiёны рэспублiкi. У найбольш забруджаных раёнах цякучасць кадраў складае 15% (1993 г. - 37%).

За апошнiя гады Мiнiстэрствам адукацыi прыняты меры, якiя дазволiлi палепшыць забеспячэнне неабходнымi кадрамi школ i дашкольных устаноў. На 20 - 25% пашырана падрыхтоўка настаўнiкаў па некаторых спецыяльнасцях на педагагiчных патоках унiверсiтэтаў, у iнстытутах, педагагiчных каледжах i вучылiшчах рэспублiкi. У сувязi з недахопам настаўнiцкiх кадраў па англiйскай i нямецкай мовах ва ўсiх педагагiчных рэгiянальных ВНУ уведзена спецыяльнасць "Замежная мова". Падрыхтоўка названых спецыялiстаў ажыццяўляецца таксама ў педагагiчных каледжах i вучылiшчах, а iх перападрыхтоўка - на спецыяльных факультэтах АПА, Брэсцкага IПК, Мiнскага гарадскога IУН.

Шырокае распаўсюджанне атрымалi мэтавыя формы прыёму ў педагагiчныя вышэйшыя i сярэднiя спецыяльныя навучальныя ўстановы. Выхадцы з раёнаў, як правiла, лепш замацоўваюцца на месцах, што станоўча ўплывае на вучэбна-выхаваўчы працэс i кадравае забеспячэнне сiстэмы адукацыi.

З мэтай паляпшэння кадравага забеспячэння, умацавання сацыяльнай абароны выпускнiкоў мiнiстэрствам распрацаваны шэраг нарматыўных дакументаў: Палажэнне аб размеркаваннi выпускнiкоў дзяржаўных вышэйшых i сярэднiх спецыяльных навучальных устаноў, Палажэнне аб мэтавай падрыхтоўцы педагагiчных кадраў у вышэйшых i сярэднiх спецыяльных навучальных установах, Палажэнне аб мэтавай кантрактнай падрыхтоўцы спецыялiстаў, прынята Пастанова Савета Мiнiстраў Рэспублiкi Беларусь "Аб устанаўленнi выплат выпускнiкам дзяржаўных спецыяльных навучальных устаноў, накiраваных у раёны, размешчаныя ў зонах радыяцыйнага забруджання". Усе вышэйназваныя дакументы скiраваны на тое, каб упарадкаваць сiстэму фармiравання структуры i аб'ёму падрыхтоўкi педагагiчных кадраў у вышэйшых i сярэднiх спецыяльных навучальных установах Рэспублiкi Беларусь.

Варта адзначыць работу ў гэтым накiрунку Гомельскай вобласцi. Зладжаная сiстэма кадравай работы дазволiла ўпершыню за апошнiя 5 гадоў забяспечыць выкладанне ўсiх прадметаў школьнага цыкла ў забруджаных раёнах вобласцi.

Усё гэта дазваляе зрабiць вывад, што ў блiжэйшыя два гады праблема кадравага забеспячэння навучальных устаноў рэспублiкi ў асноўным будзе вырашана.

У дашкольных установах Рэспублiкi Беларусь працуе 54196 педагогаў, 37% з iх маюць вышэйшую адукацыю, 2% - незакончаную вышэйшую, больш за 58% - сярэднюю спецыяльную i 2,5% - агульную сярэднюю. Сучасны ўзровень развiцця педагагiчнай тэорыi i практыкi, якi арыентаваны на стварэнне гiбкай, шматфункцыянальнай сiстэмы дашкольнай адукацыi, прадугледжвае адпаведныя карэляцыi ў сiстэме падрыхтоўкi спецыялiстаў. Шляхi вырашэння акрэсленай праблемы бачацца перш за ўсё ва ўзмацненнi iнтэграцыйных пачаткаў у працэсе прафесiйна-педагагiчнай падрыхтоўкi i ўвядзеннi спецыяльнасцей, якiя ў значнай ступенi будуць адпавядаць новым тыпам i вiдам дашкольных устаноў (педагога дзяцiнства, якi будзе ажыццяўляць педагагiчны працэс з дзецьмi ад 3 да 10 гадоў ва ўстанове "школа - дзiцячы сад"; малодшага выхавальнiка, менеджэра па дашкольнай адукацыi i iнш.).

Вучэбна-выхаваўчы працэс у прафесiянальна-тэхнiчных навучальных установах сiстэмы Мiнiстэрства адукацыi забяспечваюць 13505 кiруючых i iнжынерна-педагагiчных работнiкаў, у тым лiку 3867 выкладчыкаў i 7166 майстроў вытворчага навучання. З агульнай колькасцi кiруючых i педагагiчных работнiкаў 7378 чал. (54,6%) маюць вышэйшую i 5534 чал. (41,0%) - сярэднюю спецыяльную адукацыю, 1036 чал. (7,7%) - вышэйшую, 4712 чал. (34,9%) - першую, 4235 чал. (31,4%) - другую квалiфiкацыйную катэгорыi. Пры гэтым на працягу трох апошнiх гадоў колькасць педагогаў з вышэйшай адукацыяй, а таксама з вышэйшай i першай квалiфiкацыйнай катэгорыяй павялiчылася адпаведна на 0,5% i 10,1%.

Разам з тым пры адносна здавальняючым забеспячэннi прафесiянальна-тэхнiчных навучальных устаноў педагагiчнымi кадрамi ў колькасным плане, iснуюць пэўныя праблемы iх якаснага складу. Так, напрыклад, пры некаторым павышэннi адукацыйнага ўзроўню педкадраў у цэлым назiраецца тэндэнцыя знiжэння колькасцi працуючых педагогаў, якiя маюць спецыяльную педагагiчную адукацыю (1995 г. - 74,4%, 1996 г. - 71,8%, 1997 г. - 66,9%). Асаблiва вострай з'яўляецца праблема адпаведнай псiхолага-педагагiчнай падрыхтоўкi майстроў вытворчага навучання (1995 г. - 66,2%, 1997 г. - 54,3%), выкладчыкаў агульнапрафесiянальных i спецыяльных дысцыплiн (1995 г. - 78,4%, 1997 г. - 64,6%). Павялiчваецца доля iнжынерна-педагагiчных работнiкаў перадпенсiённага i пенсiённага ўзросту (1995 г. - 12,7%, 1997 г. - 14,7%).

Патрэбнасць навучальных устаноў прафтэхадукацыi ў майстрах вытворчага навучання, выкладчыках агульнапрафесiянальных i спецыяльных дысцыплiн з адпаведнай псiхолага-педагагiчнай падрыхтоўкай забяспечваецца ў асноўным у тых галiнах эканомiкi рэспублiкi, дзе падрыхтоўка кадраў у ПТНУ ажыццяўляецца ў найбольшых аб'ёмах (машынабудаванне, будаўнiцтва, сельская гаспадарка, лёгкая прамысловасць). У той жа час каля 70% прафесiй дзеючага Часовага пералiку для падрыхтоўкi рабочых у прафесiянальна-тэхнiчных навучальных установах не з'яўляюцца масавымi, для забеспячэння навучальнага працэсу па гэтых прафесiях патрабуецца абмежаваная колькасць педагогаў, што не дазваляе камплектаваць групы па адпаведных спецыяльнасцях у ССНУ i ВНУ. З улiкам гэтага неабходна прадугледзець падрыхтоўку кадраў па здвоеных спецыяльнасцях у тэхнiчных ВНУ.

Iснуюць пэўныя праблемы з павышэннем квалiфiкацыi працуючых педагогаў. Так, у 1997 г. з 13505 iнжынерна-педагагiчных работнiкаў толькi 1372 чал. (10,2%) павысiлi сваю квалiфiкацыю, у той час як для забеспячэння 5-гадовай перыядычнасцi павышэння квалiфiкацыi гэта лiчба павiнна быць прыкладна ў два разы большай. Неабходны пошук гiбкiх формаў i метадаў, аптымальных тэрмiнаў навучання i сур'ёзнай адпрацоўкi праграмы iх курсавой перападрыхтоўкi.

У сярэднiх спецыяльных навучальных установах краiны працуюць больш за 11,6 тысяч педагагiчных работнiкаў, 93,9% з iх маюць вышэйшую, 4% - незакончаную вышэйшую адукацыю.

У тэхнiкумах i каледжах працуе 2300 выкладчыкаў, з iх 2025, цi 98%, маюць вышэйшую адукацыю, у тым лiку па катэгорыях: 17% - вышэйшую, 48% - першую, 26% - другую, 9% - без катэгорыi. Але выклiкае трывогу той факт, што сярод выкладчыкаў ССНУ 26% пенсiённага ўзросту i iх колькасць з кожным годам павялiчваецца.

Палепшыўся якасны састаў выкладчыкаў у вышэйшых навучальных установах, педагагiчных вучылiшчах i каледжах. На сённяшнi дзень у вышэйшых навучальных установах працуе 9,2 тыс. выкладчыкаў, з iх 4554 чал. з вучонымi ступенямi i званнямi.

Прафесарска-выкладчыцкi састаў на працягу апошнiх гадоў практычна не мяняецца па ўзросту, каля 36% прафесарска-выкладчыцкага саставу пенсiённага i перадпенсiённага ўзросту.

Беларусь апярэджвае Расiю, Лiтву, Польшчу i шэраг краiн далёкага замежжа па ўдзельнай вазе спецыялiстаў з вышэйшай адукацыяй, якiя працуюць у школе.

Органамi адукацыi рэспублiкi ўдзяляецца значная ўвага падбору i расстаноўцы кiруючых кадраў. Самая шматлiкая катэгорыя кiраўнiкоў у сiстэме адукацыi - дырэктары школ, iх намеснiкi, усяго 12151 чалавек. Усе дырэктары (уключаючы гiмназii, лiцэi, каледжы) сярэднiх дзённых агульнаадукацыйных школ маюць вышэйшую адукацыю. Толькi 50 намеснiкаў дырэктараў школ не маюць вышэйшай адукацыi (Брэсцкая - 1, Вiцебская - 11, Гомельская - 15, Гродзенская - 1, Мiнск - 1, Мiнская - 15, Магiлёўская - 6).

Пошук новых арганiзацыйных форм кiравання рэгiянальнай сiстэмай адукацыi абумовiў пашырэнне творчага ўплыву грамадства, забеспячэнне самастойнасцi органаў адукацыi, навучальных устаноў. Законам "Аб мясцовым кiраваннi i самакiраваннi" прадугледжана перадача значнай часткi кiруючых функцый на месцы. Аднак практыка работы пацвярджае неабходнасць больш цеснага ўзаемадзеяння i каардынацыi памiж аддзеламi i ўпраўленнямi адукацыi ў вырашэннi пытанняў работы з упраўленчымi i кiруючымi кадрамi.

У рэспублiцы склалася пэўная сiстэма павышэння квалiфiкацыi i перападрыхтоўкi кадраў. У 1996 - 1997 гг. пяць абласных iнстытутаў удасканалення настаўнiкаў рэарганiзаваны ў iнстытуты павышэння квалiфiкацыi i перападрыхтоўкi кiруючых работнiкаў i спецыялiстаў адукацыi, што дало магчымасць змянiць iх арганiзацыйную структуру, забяспечыць больш эфектыўную арганiзацыю i правядзенне паслядыпломнай адукацыi педкадраў. Адначасова павысiўся статус Рэспублiканскага iнстытута павышэння квалiфiкацыi i перападрыхтоўкi кiруючых работнiкаў i спецыялiстаў адукацыi, якi ў 1997 годзе рэарганiзаваны ў Акадэмiю паслядыпломнай адукацыi.

Праведзеная рэарганiзацыя абласных iнстытутаў удасканалення настаўнiкаў востра паставiла пытанне аб забяспечанасцi iх навукова-педагагiчнымi кадрамi. З гэтай мэтай на Акадэмiю паслядыпломнай адукацыi ўскладзены функцыi па арганiзацыi, навуковаму кiраўнiцтву, каардынацыi i метадычным забеспячэннi мэтавай падрыхтоўкi навукова-педагагiчных i навуковых кадраў для абласных iнстытутаў. У вынiку праведзенай работы з усiх рэгiёнаў рэспублiкi залiчана ў аспiрантуру Акадэмii на навучанне 40 мэтавых аспiрантаў i 88 суiскальнiкаў.

Разам са структурнымi пераўтварэннямi сеткi навучальных устаноў павышэння квалiфiкацыi i перападрыхтоўкi кадраў унесены дапаўненнi i папраўкi да нарматыўных дакументаў, якiя рэгламентуюць iх дзейнасць. Усяго ў гэтым накiрунку распрацавана 25 нарматыўна-прававых дакументаў. Уведзена камп'ютэрная сiстэма збору i абагульнення планавай справаздачнай iнфармацыi па арганiзацыi i зместу вучэбнага працэсу ва ўстановах паслядыпломнай адукацыi. Зацверджаны пералiк спецыяльнасцей, спецыялiзацый i квалiфiкацый перападрыхтоўкi кадраў, якi пастаянна дапаўняецца i ўдакладняецца. Распрацаваны новыя патрабаваннi да асноўнай вучэбна-плануючай дакументацыi сiстэмы прафесiянальнага навучання кадраў. Акадэмiяй паслядыпломнай адукацыi распрацавана план-карта навуковых даследаванняў у галiне павышэння квалiфiкацыi i перападрыхтоўкi педкадраў, створаны банк даных iнавацыйных методык i педагагiчнага вопыту. Рэспублiканскiм iнстытутам прафесiянальнай адукацыi падрыхтавана i зацверджана "Канцэпцыя прафесiянальнай педагагiчнай адукацыi ў Рэспублiцы Беларусь", Рэспублiканскiм iнстытутам вышэйшай школы пры БДУ створаны i ўкараняецца новы канцэптуальны падыход да арганiзацыi сiстэмнага павышэння квалiфiкацыi кiруючых кадраў вышэйшай школы Рэспублiкi Беларусь.

З мэтай удасканалення сiстэмы паслядыпломнай адукацыi ў 1996 годзе распрацавана i зацверджана Мiнiстэрствам адукацыi праграма "Асноўныя напрамкi развiцця сiстэмы павышэння квалiфiкацыi i перападрыхтоўкi кiруючых работнiкаў i спецыялiстаў адукацыi". Галоўнай мэтай праграмы з'яўляецца стварэнне нарматыўна-прававых, арганiзацыйных i зместавых асноў для ажыццяўлення рэфармавання сiстэмы адукацыi, забеспячэнне прынцыпаў дзяржаўнай палiтыкi ў галiне паслядыпломнай адукацыi.

Адзначаючы пазiтыўныя змены ў дзейнасцi сiстэмы павышэння квалiфiкацыi i перападрыхтоўкi кiруючых работнiкаў i спецыялiстаў адукацыi, неабходна звярнуць увагу на шэраг недахопаў i нявырашаных праблем.

Накiраванасць i эфектыўнасць навукова-даследчай i навукова-метадычнай дзейнасцi, парадак яе правядзення i вынiковасць, выкарыстанне бюджэтных сродкаў на правядзенне адзначанай работы не ў поўнай меры адпавядаюць iснуючым патрабаванням.

Недастатковымi тэмпамi ажыццяўляецца работа па ўдасканаленнi зместу паслядыпломнай адукацыi, па стварэннi ўмоў для ўкаранення iнавацыйных тэхналогiй пры павышэннi квалiфiкацыi i перападрыхтоўцы кадраў, не адпрацаваны механiзм кантролю за арганiзацыяй, якасцю i вынiкамi навучання педкадраў.

Найбольш актуальныя праблемы, якiя неабходна вырашыць, - гэта забеспячэнне высокай вынiковасцi навукова-даследчых работ, выкарыстанне новых падыходаў да зместу, формаў i метадаў павышэння квалiфiкацыi кадраў сiстэмы адукацыi, паляпшэнне якасцi iх курсавой перападрыхтоўкi, укараненне новых iнавацыйных тэхналогiй i дасягненняў псiхолага-педагагiчнай навукi ў практыку навучання.

З мэтай дасягнення станоўчых вынiкаў павышэння квалiфiкацыi педагагiчных кадраў неабходна шырэй выкарыстоўваць аўтарскiя, мэтавыя, праблемныя вiды курсаў, тэхнiчныя сродкi навучання i камп'ютэрную тэхнiку, пашыраць маштабы мiжнароднага супрацоўнiцтва ў галiне паслядыпломнай адукацыi.

Актуальным застаецца пытанне аб стварэннi спрыяльных умоў працы педагагiчным работнiкам i вырашэннi сацыяльных праблем.

На жаль, у рэспублiцы не вырашана праблема забеспячэння педагагiчных работнiкаў жыллём. Па стану на 1 студзеня 1997 года больш за 17285 сем'яў педагагiчных работнiкаў не мелi ўласнага жылля цi маюць патрэбу ў паляпшэннi жыллёвых умоў (9,2%), у тым лiку ў гарадах - 12684 (10,5%), у сельскай мясцовасцi - 4598 (6,9%). Маюць патрэбу ў паляпшэннi жыллёвых умоў 1302 сям'i прафесарска-выкладчыцкага саставу вышэйшых навучальных устаноў (12%), 408 сем'яў выкладчыкаў сярэднiх спецыяльных навучальных устаноў (10,8%).

Мэтай праграмы з'яўляецца забеспячэнне ўстаноў адукацыi рэспублiкi высокаквалiфiкаванымi спецыялiстамi, больш рацыянальнае выкарыстанне педагагiчных кадраў у вырашэннi актуальных праблем, прадугледжаных рэформай агульнаадукацыйнай школы.

Паспяховаму дасягненню вызначанай мэты будуць садзейнiчаць:

- карэкцiроўка планаў прыёму на педагагiчныя спецыяльнасцi навучальных устаноў па рэгiёнах з улiкам патрэбнасцi рэспублiкi ў кадрах;

- адбор таленавiтай моладзi на педагагiчныя спецыяльнасцi (мэтавы, мэтавы кантрактны прыём, роля органаў адукацыi ў выпрацоўцы навуковага эксперыменту па нетрадыцыйных формах адбору моладзi на навучанне i iншае);

- узаемадзеянне сярэдняй спецыяльнай i вышэйшай адукацыi;

- удасканаленне зместу педагагiчнай адукацыi ў адпаведнасцi з патрабаваннямi рэформы агульнаадукацыйнай школы (вучэбныя планы, праграмы i iншае);

- распрацоўка новых тэхналогiй педагагiчнай адукацыi з актыўным уключэннем камп'ютэрнай тэхнiкi на ўзроўнi сусветных патрабаванняў;

- узаемадзеянне органаў кiравання адукацыяй з навучальнымi ўстановамi ў павышэннi якасцi педагагiчнай практыкi будучых педагогаў;

- узмацненне ролi выхаваўчай i пазааўдыторнай работы як неад'емнага кампанента прафесiйнай падрыхтоўкi будучага педагога;

- распрацоўка новых падыходаў у фiнансавым забеспячэннi непарыўнай педагагiчнай адукацыi, павышэннi квалiфiкацыi i перападрыхтоўкi кадраў;

- удасканаленне навукова-метадычнага забеспячэння прафесiйнай дзейнасцi педагогаў.